Deze aarden heuvel in het beekdal van de Haelensche beek is met mensenhanden opgeworpen. Met welke reden is onduidelijk. Vermoedelijk is het een Middeleeuwse motte, maar het kan ook een grafheuvel van een belangrijke Romeinse persoon zijn.
Tenslotte is het ook goed mogelijk dat het een belvedère is; een uitzichtpunt in het park van het nabijgelegen kasteel Baexem. Volgens de verhalen kon de baron van dit kasteel bij helder weer vanaf de berg op de markt van het 10km verderop gelegen Roermond kijken.
In een flank van de berg heeft een gevluchte Duitse monnik van het nabijgelegen Exaten in 1878 een Mariagrot gesticht.
Baronsberg in Baexem
Even niet opletten en de doodlopende veldweg langs de Kasteelweg van Baexem naar Grathem schiet zo aan je voorbij. Maar gelukkig attendeert een toeristenbordje met het opschrift “Baronsberg” juist op tijd op de afslag. Eigenlijk is het verbazingwekkend hoe kalmerend die zandweg op het gemoed werkt, terwijl in de verte het verkeer over de provinciale weg tussen Roermond en Weert voortraast. Het onverharde pad eindigt voor een merkwaardige verhoging in het beekdal van de Haelensche Beek; de op het wegwijsbord vermelde Baronsberg. Het predikaat berg is natuurlijk veel te veel eer voor deze 5 meter hoge bult, maar in een vlak land als Nederland wordt alles wat boven een molshoop uitsteekt al gauw zo genoemd. Wat we zeker weten is dat deze heuvel door mensenhanden is gemaakt, maar met welk doel is in de nevelen van de tijd gehuld.
Over het ontstaan van de Baronsberg doen dan ook, niet verwonderlijk, diverse theorieën de ronde. Eén daarvan luidt dat de heuvel mogelijk een Middeleeuwse motte, het embryonale stadium van een burcht, is geweest. Op het eerste oog geen vreemde veronderstelling, want de verhoging is met de drie versterkingen Baexem, Exaten en Borg in de buurt in een echt “kastelengebied” gelegen. Voor één van deze bolwerken is de heuvel wellicht een voorloper geweest. Maar het ontbreken van elk spoor van een gracht rondom de heuvel, een wezenskenmerk van een motte, maakt deze these echt onhoudbaar. De omgeving van de Baronsberg is sowieso een “archeologische archiefkast”. Vuurstenen werktuigen, een bronzen bijl, een Romeins grafveld en fundamenten van een Romeinse doorgang over de Haelensche beek heeft de aarde reeds prijsgegeven. De theorie dat de berg naar alle waarschijnlijkheid een grafheuvel of tumulus van een aanzienlijk Romeins persoon is, sluit bij deze archeologische vondsten naadloos aan. Rest natuurlijk de vraag wat een Romein van een dergelijke statuur in deze negorij had te zoeken. Baexem komt niet voor op de zogeheten Peutingerkaart. Heel is de dichtstbijzijnde plaats die op deze Romeinse kaart is terug te vinden met de Latijnse naam Catualium. In de naam Baronsberg schuilt ook een mogelijke verklaring. In deze visie is de berg een belvedère, een mooi uitkijkpunt in het park van kasteel Baexem. Volgens de verhalen kon de baron van het kasteel bij helder weer vanaf de top van de berg op de markt van het bijna 10 km verderop gelegen Roermond kijken. Probleem is echter dat op oude tekeningen de parkaanleg van kasteel Baexem niet tot aan de berg heeft gereikt. De Baronsberg is dan ook vermoedelijk geen onderdeel van deze landschapstuin geweest.
Kortom, de berg blijft een mysterie. Dan hebben we nog niet eens verteld dat volgens de volkse verklaring de zandhoop een woonplaats van de aardmannetjes is geweest. Trouwens, die fabelfiguren zijn niet meer gesignaleerd sinds in een flank van de berg door een gevluchte Duitse Jezuïet van het nabijgelegen Exaten (eerst een kasteel, toen een klooster, nu een AZC) in 1878 een Mariagrot werd gesticht. De berg werd aldus door het Rooms-Katholieke geloof ingepalmd. In 1891 verzocht de pastoor van Baexem de meisjes niet meer ter bedevaart te gaan naar Thorn en Roermond. Hij vond dat ze Maria beter in het eigen dorp konden vereren. De jaarlijkse Hemelvaartprocessies waarbij de gehele bevolking van Baexem met de fanfare naar de berg uitliep, hebben tot in de jaren zestig plaatsgevonden. De ontkerkelijking heeft hier een einde aan gemaakt, echter de laatste jaren vinden er weer openluchtmissen rond de berg plaats. De rustieke omgeving is altijd in trek geweest bij verliefde stelletjes en het bergkapelletje biedt zelfs heden ten dage, gelet op menig kaarsje dat in de grot brandt, gelovigen en niet-gelovigen een stilteplaats voor vreugde en verdriet.
Sinds vier generaties is de Baronsberg in handen van de familie Van Heugten dankzij een “omgekeerde ruilverkaveling”. Dat laatste vraagt om een uitleg. Van Heugten was één van de vier families die in de jaren zeventig van de negentiende eeuw kasteel Baexem en landerijen gezamenlijk kochten van de laatste Baron de la Marck. Vervolgens werd het landgoed opgeknipt in kleine percelen en via loting verdeeld onder de vier families. Familietraditie, archeologie, religie, volksgeloof, onthaasting, meditatie, natuur en historie allemaal samengebald in één berg. Waar vind je dat elders?
